امید برومندی / ملک بیداری:
مردم منطقه غرب خراسان شاید فقط بعد از شروع به کار فرودگاه جدید سبزوار که در بهمن ماه 1382افتتاح شد، امکان استفاده عمومی و بهره مندی از سفرهای هوایی در شهر و دیار خود را به دست آورده باشند، اما واقعیت اینجاست که سابقه برخورداری دیار سربداران از فرودگاه، به چندین دهه قبل از آن بر می گردد.
وبسایت فرودگاه سبزوار تاریخچه ساخت اولین فرودگاه این شهر را به چند دهه قبل در دوره پهلوی دوم برگردانده و نوشته فرودگاه قدیم سبزوار در سال 1333 در زمینی به مساحت103 هکتار با باندی خاکی به بهره برداری رسیده و در سال 1345 روکش باند آسفالت گردیده است.(منبع1)
اما به گواه مستندات مکتوب تاریخی که برای همگان قابل دسترسی است، سبزوار حتی یک یا دو دهه قبل از 1333 نیز دارای فرودگاه بوده به طوری که مردم قدیم این شهر خاطرات رفت و آمد بعضی هواپیماها و نیز بمب انداختن در فرودگاه سبزوار توسط روس ها را در شهریور 1320 و در جریان جنگ جهانی دوم و آخرین روزهای حکومت پهلوی اول به یاد دارند.
هر چند از شواهد و قراین چنین بر می آید که فرودگاه قدیم سبزوار بیشتر کاربردی نظامی داشته، اما به هرحال به خاطر وجود همان فرودگاه، سابقه حضور این شهر در نقشه شهرهای فرودگاهی ایران دست کم به هشتاد سال گذشته یا با کمی اغماض به یک قرن قبل بر می گردد.
البته اگر از جایگاه با اهمیت سبزوار در آن سالها در منطقه شمال شرق ایران خبر داشته باشیم، از برخورداری هشتادساله این شهر از فرودگاه تعجب نمی کنیم. چرا که سبزوار در آن سالها در کنار مشهد، بجنورد، بیرجند، تربت حیدریه، قوچان و گناباد یکی از 7 شهرستان اولیه استان خراسان بزرگ محسوب می شد که در تقسیمات کشوری 1316 به رسمیت شناخته شدند و شهرستان های کاشمر و نیشابور 13 سال بعد یعنی در سال 1329 به نقشه استان خراسان بزرگ اضافه شدند.(منبع2) سبزوار همچنین در آن زمین یکی از مراکز مهم جمعیتی، تجاری، بهداشتی و درمانی و سیاسی و اداری غرب خراسان بود.
وجود بیمارستان حشمتیه قدیمی ترین بیمارستان مدرن خراسان بزرگ با قدمت بیش از یک قرن در سبزوار، برخاستن ادیب و سیاستمدار صاحب نامی نظیر دکتر غنی از سبزوار، مرکزیت تجاری این شهر و ارتباطات بازرگانیش با مناطق دور و نزدیکی در کشور و حتی در ترکمنستان و ... بخشی از دلایلی است که اهمیت سبزوار را در سالهای ابتدایی قرن پیشین به اثبات می رساند. بنابراین دور از ذهن نیست که کسانی برای ساخت فرودگاه و پایگاه نظامی در این شهر سرمایه گذاری کرده باشند.
در ادامه این گزارش نگاهی می اندازیم به برخی مستندات تاریخی موجود درباره حوادث و وقایعی که فرودگاه قدیم سبزوار در سال 1320 تجربه کرده است.
رضا سلیمانی نوری خراسان پژوه معاصر در وبسایت شهرآرا نیوز طی مطلبی تحت عنوان «اشغال سرخ» که در مرداد 1398 منتشر شده است، اتفاقات فرودگاه قدیم سبزوار را وقایع شهریور 1320 به شرح زیر تعریف می کند:
شهادت فرمانده نیروی هوایی خراسان
بند شماره 8 نامه 9 ماده‌ای سرتیپ کازان درباره تحویل هواپیماهای فرودگاه مشهد به لشگر شوروی بود، این امر مورد موافقت برخی افسران آزاده در مشهد قرار نگرفت. پس از صدور اعلامیه ترک مقاومت، سرگرد داراب میرزا جهانسوزی، فرمانده هنگ هوایی نوپای خراسان، تلاش کرد تا ضمن انتقال هواپیماهای سالم به فرودگاه فرعی طرق، کلیه اسناد محرمانه را جمع آوری و به سوی تهران حرکت کند. غلامحسین بقیعی در این باره روایت کرده است:« جهانسوزی که فرودگاه طرق را برای اختفای هواپیماها مناسب نیافت، تصمیم به انتقال هواپیماها به سبزوار گرفت. 3 فروند از این هواپیماها در فرودگاه فرعی واقع در جنوب سبزوار فرود آمدند، یک فروند در کاشمر و یک فروند نیز در عباس آباد به زمین نشستند. یکی از هواپیماهای مستقر در فرودگاه سبزوار بر اثر بمباران هوایی روس‌ها منهدم شد. جهانسوزی از سبزوار به وسیله اتومبیل به کاشمر رفت تا هواپیمای فرود آمده در کاشمر را به سبزوار بیاورد. وی موفق شد هواپیما را در روستای خسروآباد سبزوار به زمین بنشاند اما وقتی خواست از خسروآباد به سمت تهران پرواز کند، لحظاتی پس از پرواز، هواپیما سقوط کرد و آتش گرفت و جهانسوزی و همراهش استوار فلاحی بر اثر این سانحه کشته شدند. » (منبع3)
مورخ برجسته سبزواری مرحوم محمود بیهقی نیز در جلد دوم کتاب دایرة المعارف بزرگ سبزوار به پژوهشی جالب در خاطرات شفاهی مردم قدیم این شهر از ایام جنگ جهانی دوم و اشغال سبزوار توسط روس ها پرداخته است که در میان خاطرات نقل شده از مردم این شهر اشارات متعددی به فرودگاه قدیم و بمب باران آن در آن سالها شده است. (منبع4) در سطرهای زیر نگاهی به این اشارات می اندازیم:
اخوان گفت: در شهریور 1320 پس از ظاهر شدن دو هواپیما بر روی آسمان شهر سبزوار که به دنبال هواپیمای آمده شده به فرودگاه سبزوار بودند و با انداختن بمب و متلاشی کردن آن، اعلامیه هایی پخش کردند که آلمانی ها در دستگاه های شما نفوذ کرده اند و ما برای بیرون راندن آن ها آمده ایم، ارتش روسیه نیز به سبزوار وارد شد، خیلی از مردم از شهر فرار کردند و آن ها که ماندند کمتر در کوچه و بازار ظاهر شدند.... (صفحه 188)
دواچی:
صبح پیش از آفتاب سوم شهریور 1320 با صدای غرش هواپیما پدرم از خواب جست و ما را هم بیدار کرد و گفت بیایید طیاره ها را تماشا کنید. دیدم دو فروند هواپیما دوباله در آسمان ظاهر شدند. اطلاعیه هایی بر زمین ریختند و بعد هم به فرودگاهی که در جعفر آباد بود رفتند و بمبی انداختند. همه محو تماشای هواپیما شدند. بچه ها فکر می کردند کفترند، مردم ترسیدند و فرار کردند... (صفحه 189)
حاج محمد علی حسین بیهقی:
در 3 شهریور 1320 شمسی، بدون مقدمه قشون شوروی با مهمات جنگی و ایرپلاین (airplane) (فرانسوی در معنای هواپیما) به سبزوار وارد، ابتدا روز اول سه ایرپلان آمد، سه چهار بمب در بیرون شهر انداخت، یک هواپیمای ایران در محل باشگاه بود، آتش زد و رفت و فردای آن روز قشون وارد شد در حدود دو سه هزار نفر بودند... (صفحه 192)
خاطرات محمود بیهقی:
پس از آن که دو فروند هواپیمای روسی اعلامیه هایی را بر روی شهر سبزوار مبنی بر اینکه ما برای ببیرون راندن کارشناسان آلمانی از ایران، آمده ایم و به مردم ایران کاری نداریم و همکاری شما را خواهانیم پخش کردند، بر اثر حمله قوای متفقین به تهران، هواپیمایی که بعداً می گفتند راننده اش «خلبانش» خان منوچهری اهل فریومد بوده با هواپیما به سبزوار می آید و در فرودگاه قدیم صالح آباد می نشیند. هواپیماهای روسی که به این موضوع پی بردند، در فرودگاه سبزوار، آن هواپیما را آتش زدند. بچه های فضول همشهری و سایر بچه های تا 90 سال! هم برای دیدن آن می رفتند و البته یک تنی را که می خواست از آهن پاره های هواپیما استفاده کند، کشت و چند نفری هم صدمه دیدند...(صفحه 194)
بنابر همه آنچه در این چند سطر از نظر گذشت، اینک جای سئوالات متعددی در ذهن هر مخاطب علاقه مندی به تاریخ سبزواربزرگ پیش می آید که آیا از فرودگاه قدیم سبزوار که شاهد چنین رویدادهایی در زمان جنگ جهانی دوم بوده، امروز آثار و ابنیه ای باقی است که ارزش تاریخی و گردشگری داشته باشند؟ همچنین با توجه به اینکه یکی از روسای پیشین فرودگاه سبزوار در مصاحبه ای خبری از وجود برخی تجهیزات و وسایل قدیمی در فرودگاه قدیم سبزوار خبر داده بود که ارزش موزه ای دارند، این سئوال مطرح می شود که تکلیف و سرانجام آن وسایل و تجهیزات ارزشمند قدیمی به کجا انجامید؟ آیا امکان اهدای آن تجهیزات قدیمی به موزه شهر سبزوار یا به نمایش گذاشتن آن ها در نمایشگاهی دائمی در فرودگاه جدید این شهر وجود دارد؟
در همین رابطه علی اصغر روشن بین رئیس پیشین فرودگاه سبزوار طی مصاحبه ای با اسرارنامه گفته بود: «دو عدد (رَک اِن دی بی) (کنسولات و تجهیزات فنی که به حرکت هواپیما ها جهت می دهند)در محل فرودگاه قدیم داریم که یکی از دوستان و همکاران شرکت فرودگاه ها در تهران که از وجود این تجهیزات در فرودگاه سبزوار با خبر بود، یک مرتبه از ما خواست: آن رَک های اِن دی بی را به خوبی نگه داری کنیم تا به موزه شرکت فرودگاه ها در تهران انتقال داده شود. ولی من به او گفتم، به تهران نمی دهیم و انشالله خودمان در فرودگاه یا موزه های سبزوار به نمایش می گذاریم. ضمناً علاوه بر آن، (این دی کی شن)، آمپرها یا موتوربرق های قدیمی که متعلق به دهه 30 و 40 بوده نیز در فرودگاه قدیم سبزوار وجود دارد.» (منبع5)
به نظر می رسد از جهت ارزش تاریخی و هویتی که فرودگاه قدیم سبزوار برای غرب خراسان دارد، ضروری است اصحاب رسانه این شهر پیگیر همه موضوعات مربوط به آن از جمله ابنیه و تجهیزات قدیمی آن باشند.
منابع:
1- وبسایت فرودگاه سبزوار
2- وبسایت اداره کل کتابخانه های عمومی خراسان رضوی
3- وبسایت شهرآرا نیوز
4- دایرة المعارف بزرگ سبزوار / به قلم محمود بیهقی / جلد دوم / صفحات 188 تا 194
گفتنی است این مطلب در تیرماه 1401 برای اولین بار در نشریه ملک بیداری منتشر شد.
