درباره آیین باران خواهی سبزواری ها با عروسک چولی چغل

امید برومندی / رسانه امید سبزوار
مردم برخی روستاها و شهرهای منطقه سبزواربزرگ همه ساله معمولا در فصل های پاییز و زمستان اقدام به برپایی آیین باران خواهی با عروسک چولی چغل میکنند. برگزاری این آیین روز دقیقی ندارد. از اوایل پاییز تا اواخر زمستان و حتی بعضا تا شب چهارشنبه سوری، هر زمان که بارندگی ها کم باشد ممکن است توسط اهالی یک روستا یا شهر در غرب خراسان این آیین برپا شود و امسال یکی از زیباترین شکل های آیین چولی چغل در روستای گاچ شهرستان ششتمد اجرا شد.
به گزارش امید سبزوار امسال کلیپ ها وتصاویر متعددی از مراسم باران خواهی گاچ در رسانه ها منتشر شد که عمدتا همبستگی و شور و نشاط مردم را در برپایی این مراسم نشان می داد. رسانه امید سبزوار طبق روال همیشگی خود که سعی می کند نگاهی عمیق تر به رویدادهای هنری و فرهنگی دیار سربداران داشته باشد، این بار در ارتباط با آیین چولی چغل روستای گاچ به سراغ یک پژوهشگر آیین های محلی غرب خراسان رفت تا جزئیات بیشتری درباره این مراسم را جویا شود.
سید مسعود حسینی نژاد سرپرست گروه هنری مقوم در این رابطه به خبرنگار ما گفت: آیین دیرینه باران خواهی با عروسک چولی چغل به عنوان یکی از رسوم کهن مردمان منطقه سبزواربزرگ است و یکی از زیباترین و منسجم ترین شکل های آن همه ساله در روستای گاچ شهرستان ششتمد برگزار می شود. آیینی که در آن نقش و حضور پر رنگ زنان به خوبی مشاهده می شود و در نهایت سبب تحکیم صمیمیت ها و همدلی و همکاری و شور و نشاط عمومی مردم می گردد.
این هنرمند که چند سالی است به همراه تیم خود، مشارکت فعالانه ای در آیین چولی چغل روستای گاچ دارد، افزود: چولی چغل یک آیین چند ساعته نیست که فقط شماری از مردم را برای لحظاتی گرد هم آورد و بعد به سرعت تمام شود، بلکه فرآیندی است که از ابتدا تا انتهایش چند روز طول می کشد و همبستگی و همکاری گروهی مردم روستا را می طلبد.
او توضیح داد: بانوان روستا از چند روز قبل شروع به درست کردن عروسک می کنند و لباس بر تنش می پوشانند و آن را می آرایند و تاریخ مراسم را تعیین میکنند و در آن روز در حالیکه عروسک را به دست گرفته اند به همراه دختربچه ها به جلو در منازل می روند و شعرهای مربوط به چولی چغل را می خوانند و اهالی هر خانه ای هم هر چیزی دوست داشته باشند از جمله پول نقد، یا آرد یا گندم یا نخود و … کمک می کنند و با هدایا و نذورات جمع آوری شده مردم، چند روز بعد بساط پختن یک آش نذری در روستا بر پا می شود و سپس به نیت تبرک بین همه توزیع می گردد.
حسینی افزود: اگرچه نقش زنان در آیین چولی چغل و دیگر آیین های روستای گاچ بسیار پر رنگ و محوری است اما مردان نیز همواره با آنان همراهی می کنند. خصوصا که اهالی روستای گاچ همگی هنرمندند و در هر خانه ای معمولا یک نوازنده دف و دهل یا دیگر سازهای سنتی از جمله قُشمه و سُرنا و یا خواننده وجود دارد و بنابراین مردان روستا نیز در زمینه موسیقی و رقص محلی نقش آفرینی کرده و زیبایی این مراسم را بیشتر می کنند.
این هنرمند که خود از اهالی روستای گاچ است گفت: مردم این روستا بر حسب خلاقیت و نوآوری خود حتی در شعر رایج چولی چغل هم تغییراتی داده و ابیات جدید و جالبی به آن اضافه کرده اند که معنا و مفهوم عمیق تری به آن بخشیده است.
سید مسعود حسینی نژاد سپس متن شعر چولی چغل را که اهالی روستای گاچ از قدیم می خوانده اند به شرح زیر عنوان کرد:

چوله چغل بارون کو
ور سرِ حَیووانون
ور چوب چوپانون کو
ور بیل دهقانون کو

خدا بته تو رحمت صل علی محمد
صلوات بر محمد

گندما د زر خاکه
از تُشنیا هلاکه

خدا بته تو رحمت صل علی محمد
صلوات بر محمد

بارون دِ وُ بارون دِه
وِر چوب چوپانون ده
ور بیل دهقانون ده

خدا بته تو رحمت صل علی محمد
صلوات بر محمد

چوپان پنیر مایِه
بزغاله شیر مایه
سگش خمیر مایه

خدابده تو رحمت صل علی محمد
صلوات بر محمد

معنای روان بعضی ابیات شعر چولی چغل سبزواری ها بدین شرح است:

چولی چغل باران ببار
بر سر حیوانات ، به چوب چوپانان و به بیل دهقانان ببار
گندم ها در زیر خاک از تشنگی هلاک هستند
چوپانان پنیر، بزغاله ها شیر و سگ های گله خمیر می خواهند ( به سگ های نگهبان در گله ها خمیری که از مخلوط آرد و آب و بعضا کمی شیر درست می شود می دهند تا دیرتر گرسنه شوند)
در پایان هر بند نیز عبارت خدا بده تو رحمت، صل علی محمد، صلوات بر محمد تکرار می شود که معنایی کاملا واضح دارد.
همچنین یکی از اهالی هنرمند روستای گاچ به نام محمد ابراهیمی مفرد با الهام از شعر قدیمی چولی چغل شعر جدید و پرمفهومی سروده که آن هم در روز اجرای مراسم، توسط برگزارکنندگان خوانده می شود و به شرح زیر است:
آن پیر مرد دهقان با زانویی خمیده
زمستانی ندیده به انتظار نشسته

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

هر روز میرم به صحرا دارم میگم به کوه ها
تسکین کنم دلم را از دست بی وفایی

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

مردم چه زار و خسته با دست پینه بسته

امیدشان تو هستی دارند دلی شکسته

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

بنگر به کوهپایه درخت نداره سایه
چشمه که خسکساره پرنده بی قراره

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

حیوان چه بیقراره ببین چشم انتظاره
حیوان طاقت میاره شاید بارون بباره

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

وقتی میرم به بیشه گیاه خشکیده ریشه
زمین که خار و زاره دلم طاقت نداره

خدا بده تو رحمت صل علی محمد صلوات بر محمد

لازم به ذکر است عروسک چولی چغل که معمولا بدنه آن با چوب و شاخه خشک درختان یا استخوان حیوانات مرده درست می شود و لباس زنانه بر تنش می کنند، نماد نیاز طبیعت به باران و رحمت الهی برای زندگی دوباره است.